[ Pobierz całość w formacie PDF ]
ogólnego dochodu z calego powiatu, tak ze wsi, jakotez z miast wszystkich".
Wszystkie te ksiegi dotycza pewnego roku, jednego tylko roku. Bilanse
pewnego okresu czasu mamy z ksiag pisarzów skarbowych. "Rejestra te
jednak, których slady jeszcze sie dochowaly, nie sa bynajmniej podobne do
dzisiejszych ksiag kasowych; przedstawiaja one raczej rodzaj podluznych a
waskich kartek nie zeszytych, nie oprawionych, na których pisarze zapisywali
przychód lub rozchód, czesciowo, pojedynczo lub w wiekszych grupach".
Podskarbi koronny mial prawo urzadzac kazdej chwili rewizje kasy i ksiag.
Rejestra skarbu nadwornego ulegaly rewizji samego króla, który niekiedy
wyreczal sie kims zaufanym, podkanclerzym, biskupem jakim lub kims z
senatorów swieckich. Do rewizji kwarty istnialy szczególowe przepisy. Rachunki
musial podskarbi zdawac na kazdym sejmie w szesc dni od zaczecia sejmu. Do
rewizji sejmowej wybierano deputatów z senatu i z Izby poselskiej.
Administracja finansowa w Prusiech byla równiez nadzwyczaj prosta. Sejm
pruski wyznaczal poborców podobnie, jak w Koronie, a pieniadze i rachunki
oddawano "zawiadowcy skarbu na grodzie malborskim" (dispensator). W r.
1537 senat pruski próbowal otrzymac kontrole nad poborcami, lecz król
powierzyl to starostom. Tegoz roku proponowal senat, zeby zamiast
mianowania za kazdym razem poborców sejmowych, poruczyc na stale pobór
podatków starostom; król zadecydowal, ze tylko gotówke maja odtad poborcy
oddawac nie wprost "dyspensatorowi malborskiemu", lecz starostom. W
egzekwowaniu naleznosci skarbowych posiadali starostowie wladze
samodzielna.
Z Wielkiego Ksiestwa Litewskiego nie dochowaly sie nam tak obfite i
wszechstronne zródla do historyi skarbowosci, jak w Koronie; totez mniej o
tym przedmiocie wiemy na Litwie. Skarby byly osobne, tak nadworny, jakotez
pospolity, ale urzadzenia nie wiele sie róznily, a od unji lubelskiej 1569 roku
sposób opodatkowania byl taki sam tu i tam, z niewielu odmiennosciami z
powodu odmiennosci stosunków. Jedna tylko byla róznica znaczniejsza: braklo
kwarty.
Czesto w przepisach skarbowych dla Wielkiego Ksiestwa spotykamy wieksza
dokladnosc, wiecej przewidywania, a nieraz i wiecej praktycznosci, niz w
Koronie. Przyczyna prosta: Litwa nasladowala Korone, szla za nia, brala z
Polski urzadzenia juz wypróbowane, a wiec przy których zdawano sobie juz
sprawe z niedostatków ich. W Koronie trzeba bylo jednak czekac sposobnosci,
zeby rzecz udoskonalic - gdy tymczasem na Litwie mozna to bylo zrobic
odrazu, przy samem wprowadzaniu danego urzadzenia.
Np. przy wybieraniu szosu cóz sluszniejszego nad to, zeby wiecej placily domy
w lepszem wystawione polozeniu, a mniej lezace na uboczu, daleko od drogi i
targu? A jednak tylko w Wielkiem Ksiestwie znajdujemy od roku 1567
powtarzajacy sie przepis, zeby domy dzielic co do wysokosci podatku na trzy
Strona 102
Dzieje administracji
kategorje: rynkowe domy, uliczne i przedmiejskie.
Byly na Litwie stany i zawody, w Koronie nieznane. Np. duchowienstwo
prawoslawne, zonate, malo inteligentne, slabo uposazone, a wiecej
potrzebujace dla siebie chleba powszedniego. Od popów trudno byloby
otrzymac "dobrowolna ofiare" na skarb Rzpltej, która u duchowienstwa
katolickiego wynosila nieraz wiecej, niz sejm byl wymagal. Popów trzeba bylo
opodatkowac. Zwazywszy ich niemajetnosc, kazano im placic tak samo, jak od
kmiecych lanów, po zlotemu od wlóki. Ale byly parochie, gdzie popi nie mieli
ani ról, ani kmieci osadzonych na nich: placili tedy od dochodów swoich po dwa
zlote rocznie, a protopopi po cztery zlote.
Rozdzial III.
WIEK XVII i XVIII.
l. Skarb i moneta do polowy XVIII wieku.
Po Jagiellonskich czasach nastaje wielki rozmach ekspanzji polskiej. Przewaga
panstwa polsko-litewskiego w Europie wschodniej, przygotowywana dlugo
przedtem, nadaje wnet panstwu najszersze granice. Okres najwiekszej potegi
Polski zaczyna sie od Stefana Batorego (1576-1586) zwycieskich wypraw
moskiewskich i trwa do pokoju polanowskiego za Wladyslawa IV w roku 1634 -
a wiec niestety niedlugo, jakby dla zadokumentowania prawidla, ze nielatwo
cos wytworzyc, ale jeszcze trudniej utrzymac. Dwa pokolenia zaledwie
radowaly sie hegemonja i stanowiskiem prawdziwie mocarstwowem Polski;
tylko przez dwa pokolenia trwa rozped wziety za Batorego. Krótki okres, wielce
pouczajacy pod kazdym wzgledem; umiano piac sie wówczas w góre, nie
umiano zapewnic sobie równowagi, potrzebnej, by sie w górze utrzymac.
Cóz jest glównym filarem politycznej potegi, jezeli nie skarb pelny?
Odrebnosc skarbu nadwornego a "pospolitego" stanowila niewatpliwie wielki
postep, bo zapobiegala trwonieniu skarbu w razie panowania monarchy o
mniejszym stopniu roztropnosci, a co wazniejsza, uzywaniu podatków na cele
dynastyczne, obce interesom panstwa narodowego. Tyle odstraszajacych
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
zanotowane.pldoc.pisz.plpdf.pisz.plcs-sysunia.htw.pl
|
